Zespół popunkcyjny - objawy, ile trwa, jak sobie radzić

Zespół popunkcyjny to zespół objawów występujących po zastosowaniu znieczulenia podpajęczynówkowego podczas operacji lub punkcji lędźwiowej z pobraniem płynu mózgowo-rdzeniowego do badań diagnostycznych. Objawy nasilają się po przyjęciu pozycji stojącej i obejmują głównie: tępy ból głowy, zawroty głowy, mdłości oraz ból kręgosłupa. Zespół popunkcyjny rozwija się w ciągu pierwszych 48 godzin po "zastrzyku w kręgosłup" wiążącym się z nakłuciem opony twardej i może utrzymywać się do tygodnia czasu od zabiegu. 

Jeżeli czeka Cię zabieg operacyjny ze znieczuleniem podpajęczynówkowym, przeczytaj ten artykuł, aby dowiedzieć się, jak zmniejszyć ryzyko bólu głowy po operacji oraz w jaki sposób można złagodzić te dolegliwości domowymi sposobami. W tekście podajemy również informacje, w jakich okolicznościach należy zgłosić się na konsultację do lekarza, lub zasięgnąć pilnej pomocy medycznej. 

Odczuwasz przedłużający się ból głowy po operacji? Umów się na terapię leczenia bólu

Zespół popunkcyjny - objawy

Ból głowy po operacji

Ból głowy po znieczuleniu podpajęczynówkowym najczęściej ma tępy charakter i jest odczuwany w okolicy czoła, skroni lub potylicy. Specyficzną cechą dolegliwości jest symetryczna lokalizacja bólu - głowa najczęściej boli podobnie po prawej i lewej stronie. W niektórych przypadkach ból głowy może być bardziej rozlany lub promieniować do szyi i karku. Nasilenie dolegliwości zwiększa się w pozycji stojącej, zwłaszcza po gwałtownej zmianie pozycji ciała, a także w wyniku kaszlu czy kichania. 

Ulgę w bólu głowy przynosi zwykle przybranie pozycji leżącej i odpoczynek z unikaniem unoszenia głowy, jeśli nie jest to konieczne. 

Mdłości po operacji

Zespół popunkcyjny może obejmować również zawroty głowy, uczucie ogólnego skołowania oraz mdłości. Gdy musisz wstać z łóżka, staraj się to robić powoli, najpierw przechodząc do pozycji siedzącej, a następnie po około minucie, do pozycji stojącej. Mdłości można doraźnie złagodzić środkami przeciwwymiotnymi, zwłaszcza jeśli zniechęcają do przyjmowania płynów i pokarmów. 

Ból kręgosłupa po znieczuleniu podpajęczynówkowym

Część pacjentów skarży się na ból kręgosłupa w miejscu wkłucia. Czasami też może występować uczucie sztywności karku. 

Pozostałe objawy (rzadziej występujące):

• przejściowy niedosłuch, 
• szumy uszne,
• podwójne widzenie,
• uczucie sztywności karku, 
• zaburzenia czucia skóry w okolicy głowy, karku. 

Przyczyny zespołu popunkcyjnego

Podczas znieczulenia podpajęczynówkowego lek jest wstrzykiwany do kanału kręgowego w celu znieczulenia dolnej połowy ciała (np. gdy wykonywana jest artroskopia kolana). Jeśli płyn mózgowo-rdzeniowy zacznie wyciekać przez małe miejsce nakłucia, może to spowodować ból głowy. Mechanizm powstawania bólu głowy po znieczuleniu "w kręgosłup" nie został jak dotąd jednoznacznie wyjaśniony. Wśród rozważanych teorii proponuje się, że wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego prowadzi do obniżenia ciśnienia wewnątrzczaszkowego w pozycji stojącej i wtórnego podrażnienia receptorów opon mózgowo-rdzeniowych. Wskutek zmian ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego dochodzi również do kompensacyjnego rozszerzenia naczyń mózgowych, co uruchamia szereg dalszych zmian, przyczyniających się do rozwoju bólu głowy. 

U kogo częściej występują bóle głowy po znieczuleniu podpajęczynówkowym? [1]

• kobiety, 
• kobiety ciężarne, 
• bardzo szczupłe osoby o niskim BMI, 
• osoby ze skłonnościami do migrenowych bólów głowy,
• osoby w wieku między 20 a 30 rokiem życia. 

Jak często występuje ból głowy po znieczuleniu podpajęczynówkowym?

Częstość bólu głowy różni się m.in. w zależności od średnicy igły wykorzystywanej do podania środka znieczulającego przez oponę twardą. Częstość bólu głowy waha się od 2% w przypadku najcieńszych igieł (29 GA) do 40%, gdy stosowano igły o większej średnicy (20 GA) [1].

Jak zapobiegać objawom zespołu popunkcyjnego?

Co robić, aby zmniejszyć ryzyko bólów głowy po znieczuleniu w kręgosłup?

• Podczas zabiegu należy trzymać głowę nieruchomo. Niewskazane jest podnoszenie głowy czy zmiana pozycji ciała, gdy nie jest to konieczne. 
• Po zabiegu należy pozostać w pozycji leżącej przez czas zalecony przez lekarza anestezjologa. Czynnik ten może być istotny, choć jak dotąd nie został jednoznacznie potwierdzony naukowo. Niemniej jednak rozsądne jest ograniczenie sytuacji, w których zasklepienie otworu w oponie twardej po nakłuciu byłoby utrudnione. 
• Wskazane jest picie odpowiedniej ilości płynów po operacji, (gdy lekarz już na to zezwoli), aby uniknąć odwodnienia organizmu i ułatwić przywrócenie równowagi w ciśnieniu płynu mózgowo-rdzeniowego. Jednak przewodnienie (przyjęcie większej ilości płynów niż to pożądane) nie ma żadnego wpływu na rozwój i przebieg objawów zespołu popunkcyjnego. 

Działania profilaktyczne po stronie personelu medycznego to:

• stosowanie do podawania znieczulenia cienkiej, atraumatycznej igły, minimalizującej perforację opony twardej, 
• technika wkłucia - ustawienie igły w odpowiedniej orientacji do osi kręgosłupa i opony twardej,
• minimalizacja dodatkowych nakłuć, jeżeli nie jest to potrzebne (doświadczenie anestezjologa). 

Ile trwa zespół popunkcyjny?

Zespół popunkcyjny u większosci pacjentów przemija do 7 dnia po zabiegu. W rzadkich przypadkach może utrzymywać się do dwóch tygodni. 

Kofeina, kawa a zespół popunkcyjny

Niewykluczone, że przypuszczalnym mechanizmem łagodzenia bólu głowy dzięki kofeinie może być zwężenie naczyń krwionośnych mózgu, w związku z czym dolegliwości u niektórych pacjentów ulegają złagodzeniu. Hipoteza ta wymaga dalszych badań celem jej udowodnienia. Jak dotąd nie potwierdzono jednoznacznie skuteczności kofeiny w leczeniu zespołu popunkcyjnego, ale może to wynikać z indywidualnych różnic we wrażliwości pacjenta na działanie kofeiny i charakteru bólu, który odczuwa.  Jeżeli więc poczujesz się lepiej po wypiciu kawy, może jesteś właśnie tym pacjentem ze specyficzną reakcją organizmu na kofeinę. 

Leczenie zespołu popunkcyjnego

Postępowanie ma na celu głównie złagodzenie objawów do czasu uzyskania spontanicznej poprawy. U większości pacjentów ból głowy pozostaje łagodny i ma przejściowy charakter - objawy stopniowo zanikają w ciągu 7 dni po zabiegu. W łagodzeniu dolegliwości można doraźnie stosować leki przeciwbólowe dostępne bez recepty (paracetamol, ibuprofen). 

U innych pacjentów objawy zespołu popunkcyjnego mogą mieć charakter obezwładniający, zmuszający do długotrwałego pozostania w pozycji leżącej, co może utrudniać codzienne funkcjonowanie. W przypadkach nasilonych lub przedłużających się dolegliwości, lekarz może wypisać receptę na leki zawierające tryptany, zwężające naczynia krwionośne w mózgu.

Gdy powyższe strateie okazują się nieskuteczne, proponuje się przeprowadzenie zabiegu blokady nerwu potylicznego większego lub blokady zwoju klinowo-podniebiennego. 

W poważnych przypadkach, gdy wykluczono inne przyczyny bólu głowy, lekarz może zadecydować o wdrożeniu inwazyjnej metody leczenia polegającej na iniekcji własnej krwi żylnej pacjenta w miejscu wkłucia - tak uzyskany "patch" pomaga w zasklepieniu się otworu w oponie twardej. 

Zespół popunkcyjny - różnicowanie z innymi schorzeniami

Zespół popunkcyjny należy odróżnić od innych niezależnych stanów, które mogą być niebezpieczne dla zdrowia, np. 

• zakrzepicy żył wewnątrzczaszkowych,
• udaru niedokrwiennego mózgu, 
• udaru krwotocznego mózgu, 
• infekcyjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych,
• guza mózgu. 

Jeżeli odczuwasz bardzo silny ból głowy niezwiązany z pozycją ciała, zauważasz wyciek krwi z ucha, nie możesz się uśmiechnąć symetrycznie, masz problemy z mówieniem lub rozumieniem mowy, odczuwasz osłabienie siły kończyn, jak najszybciej zgłoś się do lekarza lub oddział SOR. 

Odczuwasz przedłużający się ból głowy po operacji? Umów się na terapię leczenia bólu

Źródła:

1. Jabbari A, Alijanpour E, Mir M, Bani Hashem N, Rabiea SM, Rupani MA. Post spinal puncture headache, an old problem and new concepts: review of articles about predisposing factors. Caspian J Intern Med. 2013 Winter;4(1):595-602. PMID: 24009943; 
2. Lin W, Geiderman J. Myth: fluids, bed rest, and caffeine are effective in preventing and treating patients with post-lumbar puncture headache. West J Med. 2002 Jan;176(1):69-70. doi: 10.1136/ewjm.176.1.69. PMID: 11788546; PMCID: PMC1071660.
3. Grygorczuk S, Pancewicz S, Zajkowska J, Kondrusik M, Hermanowska-Szpakowicz T. Zespół popunkcyjny - przyczyny, profilaktyka i leczenie [Post-lumbar puncture syndrome--its pathogenesis, prophylaxis and treatment]. Neurol Neurochir Pol. 2006 Sep-Oct;40(5):434-40.