Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) jest przewlekłą chorobą na podłożu autoimmunologicznym, której istotą jest stan zapalny rozpoczynający się w obrębie błony maziowej stawów i pochewek ścięgnistych. W przebiegu RZS dochodzi do wtórnego zniszczenia stawów i tkanek okołostawowych, prowadząc do deformacji najsilniej wyrażonych w obrębie rąk i stóp, choć zmiany często dotyczą także stawu kolanowego czy biodrowego. Określenie „ręka reumatoidalna” odnosi się do zespołu zniekształceń będących skutkiem podwichnięcia stawów nadgarstka i palców, pozapalnego zwłóknienia tkanek miękkich oraz zaników mięśniowych. Pomimo rozwoju terapii farmakologicznych jedynym skutecznym rozwiązaniem dla wielu pacjentów pozostaje leczenie operacyjne, które umożliwia złagodzenie dolegliwości bólowych i poprawę funkcji ręki.
Umów wizytę teraz - do lekarza specjalizującego się w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów w naszym szpitalu
Na czym polega reumatoidalne zapalenie stawów?
W rozwoju RZS główną rolę odgrywa obecność tzw. czynnika reumatoidalnego, który stanowi przeciwciało skierowane przeciwko własnej immunoglobulinie G. Proces zapalny rozpoczyna się w błonie maziowej stawu budującej wewnętrzną warstwę torebki stawowej. W aparacie torebkowo-więzadłowym dochodzi do powstawania nacieków zapalnych złożonych z limfocytów, makrofagów i granulocytów, które tworzą tzw. ziarninę reumatoidalną. Ziarnina stopniowo wnika do wnętrza stawu, prowadząc do zniszczenia chrząstki stawu. Mechanizm niszczenia chrząstki polega na wytworzeniu tzw. łuszczki, która zaburza odżywianie chrząstki z płynu stawowego, a ponadto jest źródłem enzymów proteolitycznych prowadzących do rozkładu tkanek. Powierzchnie stawowe i warstwa podchrzęstna kości ulegają niszczeniu, a uszkodzenia naczyń powodują gromadzenie się wysięku w stawie. Jednocześnie toczące się procesy naprawcze prowadzą do powstawania zrostów włóknistych, a następnie kostnych ograniczających ruchomość stawu. Zmiany zapalne i włókniejące obejmują również pochewki, w których przebiegają ścięgna mięśni, prowadząc do zaburzeń przesuwalności ścięgien, zaników mięśniowych i dysbalansu napięć mięśni, co pogłębia stopień deformacji.
Objawy RZS
Pierwsze objawy reumatoidalnego zapalenia stawów rozwijają się powoli. Pojawiają się okresowe stany podgorączkowe, którym towarzyszą dolegliwości bólowe stawów i mięśni. Obserwuje się sztywność poranną, bolesność dotykową i symetryczny obrzęk stawów rąk, a także obecność tzw. guzków reumatoidalnych na grzbietowej powierzchni skóry palców. Zdjęcia rentgenowskie mogą wykazywać miejscową osteoporozę, a we krwi stwierdza się obecność czynnika reumatoidalnego. RZS przebiega w okresach zaostrzeń (kiedy objawy nasilają się) oraz reemisji (gdy dochodzi do wyciszenia procesów zapalenia i złagodzenia dolegliwości). Rozpoznanie reumatoidalnego zapalenia stawów opiera się na określonych kryteriach diagnostycznych. Lekarz reumatolog lub ortopeda może zlecić wymagane badania na RZS, po czym biorąc pod uwagę charakter zgłaszanych objawów, ustala rozpoznanie jako „pewne”, „prawdopodobne” lub orzeka o podejrzeniu choroby reumatoidalnej wymagającej dalszej obserwacji. Wczesne rozpoznanie umożliwia szybkie wdrożenie odpowiedniego leczenia – warto zaznaczyć, że reumatoidalne zapalenie stawów jest choroba postępującą, co oznacza, że różnymi środkami można jedynie spowolnić progres deformacji.
Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów
Celem leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów jest hamowanie stanu zapalnego, łagodzenie dolegliwości bólowych, ograniczenie stopnia zniekształceń i zapobieganie utracie funkcji ręki. Leczenie RZS powinno być kompleksowe i uwzględniać:
- leki przeciwbólowe i przeciwzapalne, w tym leki immunosupresyjne, leczenie biologiczne,
- rehabilitację,
- zaopatrzenie ortopedyczne (np. ortezy nadgarstka i ręki, pomoce ułatwiające chwyt),
- psychoterapię,
- leczenie operacyjne.
Zniekształcenia ręki w przebiegu RZS
Podwichnięcie w stawach nadgarstka
Zapalenie stawu nadgarstka w przebiegu RZS prowadzi do zniszczenia więzadeł łączących kości przedramienia z bliższym szeregiem kości nadgarstka. Kość promieniowa tworzy bezpośrednie połączenie stawowe z nadgarstkiem, natomiast głowa kości łokciowej jest odgraniczona krążkiem stawowym. Destrukcja stawu może prowadzić do podwichnięcia głowy kości łokciowej, co objawia się grzbietowo wystającą kostką poniżej nadgarstka od strony małego palca. Podwichnięcie głowy kości łokciowej może podrażniać ścięgna mięśni prostujących nadgarstek, zwiększając ryzyko ich zerwania.
W zdrowej ręce kości nadgarstka ułożone są w łuk w poprzek dłoni. W ręce reumatoidalnej dochodzi do utraty stabilności kości nadgarstka i zapadnięcia się jego łukowatej struktury, zwiększając ryzyko ucisku struktur przebiegających w kanale nadgarstka.
Zniekształcenia w stawach śródręczno-paliczkowych
Stawy śródręczno-paliczkowe znajdują się u nasady palców i łączą kości śródręcza z paliczkami bliższymi palców. W RZS palce ulegają podwichnięciu i nieprawidłowemu odchyleniu dołokciowemu (ulnaryzacji), przekrzywiając się w kierunku małego palca. Ulnaryzacja spowodowana jest asymetrią kształtu zniszczonych głów kości śródręcza, obecnością wysięku w stawach oraz naturalną tendencją zginaczy i prostowników palców do ściągania palców w kierunku dołokciowym.
Palec butonierkowaty
Zniekształcenie palca butonierkowatego polega na utrwalonym zgięciu w stawie międzypaliczkowym bliższym oraz przeproście w stawie międzypaliczkowym dalszym. Palec butonierkowaty wynika z uszkodzenia centralnego pasma ścięgna prostującego palec na wysokości stawu międzypaliczkowego bliższego.
Palec łabędzia szyja
Deformacja palca typu łabędziej szyjki stanowi odwrotność zniekształcenia palca butonierkowatego. W stawie międzypaliczkowym bliższym występuje nienaturalny przeprost, natomiast w stawach międzypaliczkowym dalszych obserwuje się nadmierne zgięcie palca. Główną przyczyną deformacji jest destrukcja stawu międzypaliczkowego bliższego i zaburzony balans pomiędzy siłami prostującymi a zginającymi palec.
Palec młotkowaty
Palec młotkowaty polega na zgięciu w stawie międzypaliczkowym dalszym z powodu oderwania ścięgna prostującego palec od przyczepu na paliczku dalszym.
Operacje ręki w przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów
Zabiegi operacyjne w RZS umożliwiają poprawę funkcji ręki wymaganej do wykonywania codziennych aktywności takich jak przygotowywanie i spożywanie pokarmów, higiena osobista czy ubieranie się. Bardzo istotne jest określenie realnego efektu operacji w zależności od stopnia deformacji, ponieważ charakter zniekształceń w RZS najczęściej nie pozwala na przywrócenie pełnej funkcji ręki.
Zabiegi operacyjne ręki w RZS dzieli się na profilaktyczne oraz rekonstrukcyjne.
Zabiegi profilaktyczne obejmują:
- Transfery ścięgien mięśni
Procedura polega na zmianie przebiegu ścięgna w taki sposób, aby zmienić kierunek siły ścięgna działającej na określony staw. Dzięki temu uzyskuje się poprawę balansu napięć w obrębie palców ręki, zapobiegając ulnaryzacji palców oraz deformacji typu łabędzia szyjka czy butonierka, - Wycięcie zmienionych zapalnie pochewek ścięgnistych (tenosynowektomia)
Procedurę wykonuje się u pacjentów, u których stan zapalny pochewek ścięgnistych nadal utrzymuje się pomimo odbycia 3-6 miesięcznej terapii farmakologicznej. Tenosynowektomia stanowi profilaktykę wtórnego osłabienia struktury ścięgna i jego zerwania. - Wycięcie zmienionej zapalnie błony maziowej stawu (synowektomia)
Zabieg synowektomii pozwala na ograniczenie destrukcji stawu i stanowi profilaktykę całkowitego zesztywnienia stawów ręki. - Wycięcie wystającej grzbietowo części głowy kości łokciowej
Procedura zmniejsza mechaniczne tarcie kości o ścięgna prostowników, zmniejszając ryzyko ich zerwania.
Zabiegi lecznicze lub rekonstrukcyjne w obrębie ręki obejmują:
- Usztywnienie stawu (artrodeza),
- Endoprotezoplastyka – zastąpienie zniszczonego stawu sztuczną protezą,
- Naprawę zerwanych ścięgien mięśni,
- Odbarczenie nerwu pośrodkowego (leczenie zespołu cieśni nadgarstka).
Artrodeza czy endoproteza stawu palca? [2]
Zniszczenie stawu może wymagać jego usztywnienia (artrodezy) lub wykonania endoprotezoplastyki. Stawy kciuka – międzypaliczkowy oraz śródręczno-paliczkowy, zapewniają stabilność chwytu, dlatego bardziej wskazane jest wykonanie artrodezy w ich obrębie. Leczenie stawu nadgarstkowo-śródręcznego kciuka, w którym zachodzą ruchy przeciwstawiania kciuka, wymaga zachowania mobilności - dlatego w tym wypadku częściej wybiera się zabieg wszczepienia endoprotezy.
Stawy międzypaliczkowe bliższe i dalsze palców II-V najczęściej usztywnia się ze względu na zbyt małą masę więzadeł, które chroniłyby endoprotezę stawy palca przed zwichnięciem. Stawy śródręczno-paliczkowe są natomiast z powodzeniem wymieniane są na sztuczny implant, co pozwala zachować ruchomość w tym segmencie ręki.
Artrodeza czy endoproteza stawu nadgarstka? [2]
Artrodeza stawu nadgarstka jest dobrze tolerowana przez pacjentów, ponieważ znosi ból i jednocześnie stanowi stabilną bazę dla ruchów manipulacyjnych w stawach ręki. Endoprotezoplastyka stawu promieniowo-nadgarstkowego zachowuje małą ruchomość nadgarstka, ale obarczona jest większym ryzykiem powikłań. Z drugiej strony rozwój inżynierii biomedycznej sprawia, że na rynku pojawiają się coraz nowsze modele endoprotez o wyższym stopniu stabilności i mniejszym ryzyku obluzowania, co rodzi nadzieję na ich skuteczne wykorzystanie w leczeniu operacyjnym ręki reumatoidalnej.
Naprawa zerwanych ścięgien mięśni
Zerwane ścięgno mięśnia może zostać przyszyte do miejsca przyczepu lub zastąpione przeszczepem pobranym z innego miejsca ciała. Dokonuje się również transferów przylegle leżących ścięgien celem zastąpienia funkcji ścięgien zerwanych.
Jeśli reumatoidalne zapalenie stawów doprowadziło do zniszczenia wielu stawów, konieczne jest ustalenie właściwej kolejności wykonania zabiegów rekonstrukcyjnych. Stawy nadgarstka są zaopatrywane w pierwszej kolejności, by doprowadzić do wstępnego wyosiowania kompleksu nadgarstek-ręka. Następnie przeprowadza się zabiegi typu operacja palca butonierkowatego czy operacja palca „łabędzia szyja”.
Źródła:
- Rehim, Shady A., and Kevin C. Chung. “Applying Evidence In The Care Of Patients With Rheumatoid Hand And Wrist Deformities.” Plastic and reconstructive surgery 132.4 (2013): 885–897.
- Chung, Kevin C., and Sandra V. Kotsis. “Outcomes of Hand Surgery in the Patient with Rheumatoid Arthritis.” Current opinion in rheumatology 22.3 (2010): 336–341.
- Zimmerman-Górska Irena. „Choroby reumatyczne” PZWL, Warszawa 2004.
Najczęściej zadawane pytania o reumatoidalne zapalenie stawów: